Η χρήση των βοτάνων ως φαρμάκων έχει τις ρίζες της στο βαθύ παρελθόν και ξεκινά μαζί με την εμφάνιση του ανθρώπου στη Γη. Πρόκειται μάλιστα για μια πρακτική που συνεχίστηκε μέχρι πολύ πρόσφατα, όταν η φαρμακοβιομηχανία άρχισε να παρασκευάζει χημικά φάρμακα για να αντικαταστήσει τη βαλεριάνα, την μπελαντόνα, τη μαντζουράνα και πολλά άλλα βότανα, που όμως τα τελευταία χρόνια αρχίζουν να ξανακερδίζουν το ενδιαφέρον, όχι μόνο των απλών ανθρώπων, αλλά και των επιστημόνων, που αναζητούν τις θεραπευτικές τους δυνάμεις που είχαν επισημάνει τόσο οι αρχαίοι Έλληνες όσο και πολλοί γιατροί αργότερα.

Σήμερα, περίπου το 80% του παγκόσμιου πληθυσμού χρησιμοποιεί αποκλειστικά φαρμακευτικά φυτά, ενώ περίπου το 50% των φαρμάκων έχουν ως βάση κάποια φυσική ουσία. Στα όσα ακολουθούν ξαναβρίσκουμε τα ελληνικά φαρμακευτικά βότανα, όχι βέβαια με την πρόθεση να αντικαταστήσουν τον γιατρό ή τη φαρμακευτική αγωγή, που ποτέ δεν πρέπει να αγνοούμε, αλλά με τη διάθεση να δημιουργήσουν ένα μικρό φυσικό φαρμακείο στο σπίτι μας για ήπιες διαταραχές.

Οδηγίες για τη χρήση των βοτάνων

Τα φαρμακευτικά βότανα πρέπει να καταναλώνονται με προσοχή και με τη σύμφωνη γνώμη του γιατρού, κυρίως από όσους παίρνουν άλλα φάρμακα ή έχουν σοβαρά προβλήματα υγείας, αλλά και από τις εγκύους, τις θηλάζουσες και βέβαια τα παιδιά και τους εφήβους.

Τα φαρμακευτικά βότανα δεν αποτελούν πανάκεια, ούτε πρέπει να τα καταναλώνουμε χωρίς μέτρο και με την προσδοκία ότι θα γιατρέψουν όλες τις ασθένειες. Οτιδήποτε είναι φυσικό δεν σημαίνει ότι είναι και απολύτως ασφαλές. Έτσι, τα φαρμακευτικά φυτά πρέπει να χρησιμοποιούνται με σύνεση και βάσει των συμβουλών των ειδικών, που τα γνωρίζουν καλά.

Δοσολογία 

Οι ποσότητες στις οποίες μπορούμε ή πρέπει να καταναλώνουμε τα φαρμακευτικά φυτά είναι πολύ δύσκολο να καθοριστούν με ακρίβεια. Η σωστή δοσολογία εξαρτάται κάθε φορά από πολλούς παράγοντες, όπως η ηλικία, η σωματική διάπλαση, η ασθένεια του ατόμου που τα καταναλώνει, καθώς επίσης και από το αν παίρνει άλλα φάρμακα ή αν έχει και άλλα προβλήματα υγείας. Από την άλλη πλευρά, χρειάζεται να έχουμε υπόψη μας ότι δεν είναι όλα τα βότανα, από όπου κι αν προέρχονται, της ίδιας δραστικότητας, καθώς αυτή ποικίλλει ανάλογα με διάφορους παράγοντες, καλλιέργειας, συγκομιδής, αποξήρανσης, φύλαξης κ.λπ.

Γενικά μπορούμε να πούμε ότι μία επαρκής ποσότητα για έναν ενήλικο που έχει λάβει υπόψη όλες τις αντενδείξεις είναι ένα φλιτζάνι έγχυμα ή αφέψημα τη φορά. Για περισσότερες συμβουλές, ή για συστηματική χρήση, θα πρέπει να συμβουλευτούμε τον γιατρό ή τον φαρμακοποιό σας.

Συλλογή

Συλλέγουμε ένα βότανο όταν το γνωρίζουμε καλά και την κατάλληλη εποχή. Όταν συλλέγουμε βότανα, προσέχουμε να μην καταστρέφουμε τα φυτά. Συλλέγουμε μόνο τα μέρη και την ποσότητα που μας χρειάζεται. Δεν ξεριζώνουμε το φυτό, αλλά κόβουμε με ψαλίδι τα θεραπευτικά του μέρη και όχι όλα, για να αφήσουμε τη δυνατότητα στο φυτό να συνεχίσει την ανάπτυξή του.

Όσον αφορά σπάνια ή προστατευόμενα φυτά, είμαστε πιο προσεχτικοί. Η εντατική συλλογή και ιδιαίτερα των αναπαραγωγικών μερών του φυτού (ανθέων, καρπών, σπόρων, βολβών, ριζωμάτων), μπορεί να οδηγήσει στην εξαφάνισή του. Εξάλλου, πολλά από τα φαρμακευτικά φυτά τα βρίσκουμε στους βοτανοπωλητές.

Αποξήρανση - Διατήρηση 

Η χρησιμοποίηση των φρέσκων βοτάνων φέρνει καλύτερα αποτελέσματα. Επειδή όμως πολλές φορές τα φρέσκα είναι δυσεύρετα, συνήθως τα αποξηραίνουμε και τα αποθηκεύουμε σωστά. 

Συμβουλή: Μην τα αφήνετε μέσα σε πλαστικές σακούλες.

Πριν από την αποξήρανση πλένουμε τα βότανα (εκτός από το χαμομήλι), αν υποψιαζόμαστε ότι δεν είναι καθαρά. Τα στραγγίζουμε, τα απλώνουμε σε ύφασμα ή λευκό χαρτί ή τα δένουμε σε ματσάκια, και τα αφήνουμε σε σκιερό και καλά αεριζόμενο χώρο μέχρι να στεγνώσουν εντελώς, για να μπορέσουμε να τα τρίψουμε σε σκόνη. Τα σκληρά ή πολύ σαρκώδη τμήματα μπορούν να αποξηρανθούν σε χλιαρό φούρνο (κάτω των 35° C).

Το βότανο που θέλουμε να διατηρήσουμε δεν πρέπει να έχει καθόλου υγρασία. Φυλάσσεται σε γυάλινο βάζο, σε χώρο μη φωτιζόμενο. Διατηρείται το πολύ ένα χρόνο• μετά χάνει τη θεραπευτική του αξία.

Ένας άλλος τρόπος διατήρησης είναι η κατάψυξη του φρέσκου βοτάνου. 

Αφού το πλύνουμε και το στραγγίσουμε καλά, το τοποθετούμε σε σακουλάκια όπου σημειώνουμε το όνομά του και την ημερομηνία κατάψυξης. Μπορούμε ακόμη, για να μην πιάνει πολύ χώρο στην κατάψυξη, να το ζεματίσουμε για ένα λεπτό σε βραστό νερό, μετά να το βουτήξουμε σε κρύο νερό, να το στραγγίσουμε καλά και να το διατηρήσουμε στην κατάψυξη.

Τρόποι χρήσης των βοτάνων.

Αφέψημα 

Βράζουμε 5 λεπτά τα θεραπευτικά μέρη του φυτού, αν είναι μαλακά (φύλλα, άνθη) και ψιλοκομμένα. Αν είναι σκληρά (μίσχοι, ρίζες, σπόροι), 10 - 20 λεπτά. Τα σουρώνουμε και πίνουμε το αφέψημα σε δόσεις, σύμφωνα με τη δοσολογία, στις επόμενες 12 ώρες. Αν δεν υπάρχει δοσολογία, βράζουμε 3 κουταλιές της σούπας βότανο σε 2 φλιτζάνια νερό.

Έγχυμα (τσάι)

Ρίχνουμε βραστό νερό στα θεραπευτικά μέρη του βοτάνου (ένα κουταλάκι του γλυκού αποξηραμένο βότανο για κάθε φλιτζάνι νερό) και τα αφήνουμε 10 -15 λεπτά. Τα σουρώνουμε και πίνουμε το έγχυμα εκείνη την ώρα.

Κατ' άλλους, για τα φρέσκα βότανα αρκεί πολύ λιγότερος χρόνος (μισό λεπτό) για να βγάλουν τις ουσίες τους, ενώ για τα αποξηραμένα χρειάζονται 1-2 λεπτά. Γενικά, ο χρόνος εξαρτάται από τη σκληρότητα του βοτάνου. Το χρώμα του τσαγιού πρέπει να είναι ανοιχτό κίτρινο ή ανοιχτό πράσινο. Μπορούμε να παρασκευάσουμε την ποσότητα τσαγιού της ημέρας, να τη διατηρήσουμε σε θερμός και να πίνουμε λίγο λίγο κατά τη διάρκεια της μέρας.

Το αφέψημα και το έγχυμα καλό είναι να πίνονται χωρίς ζάχαρη ή αν δεν μπορείτε να το πιείτε σκέτο, προσθέστε λίγο μέλι.

Εκχύλισμα

Προέρχεται από τη συμπύκνωση του εγχύματος ή του αφεψήματος του βοτάνου αν αφήσουμε να εξατμιστεί ένα μέρος του νερού που περιέχει. Το διατηρούμε σε γυάλινο μπουκάλι και το αραιώνουμε σε νερό (ένα κουταλάκι του γλυκού σε ένα φλιτζάνι νερό). Εκχύλισμα γίνεται και από τον φρέσκο χυμό του φυτού αν αφήσουμε να εξατμιστεί το νερό του.

Έμβρεγμα (μούλιασμα)

Παρασκευάζεται από το μούλιασμα του φυτού σε κρύο νερό για αρκετές ώρες (όχι πάνω από 12) στον ήλιο ή σε ζεστό μέρος, ή σε οινόπνευμα για πολλές μέρες (ως 15 μέρες).

Βάμμα

Τοποθετούμε τα θεραπευτικά μέρη του φυτού σε καθαρό οινόπνευμα 70° (αν είναι σκληρά, κοπανισμένα ή αλεσμένα) μέσα σε γυάλινο δοχείο και τα ανακατεύουμε κατά διαστήματα επί 5 ως 15 μέρες. Το φιλτράρουμε και διατηρούμε το υγρό σε γυάλινο δοχείο καλά κλεισμένο, σε δροσερό και σκιερό μέρος. Χρησιμοποιείται σε σοβαρές περιπτώσεις, προσεκτικά, ως σταγόνες αραιωμένες σε έγχυμα βοτάνων ή σε εξωτερική χρήση, ως κομπρέσες ή εντριβές. Αντί για οινόπνευμα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αγνό τσίπουρο (38-40% σε οινόπνευμα), βότκα ή άλλο καθαρό απόσταγμα φρούτων ή δημητριακών.

Χυμοί

Γίνονται σε αποχυμωτή. Βάζουμε τα μαλακά, νωπά, θεραπευτικά μέρη του φυτού, φύλλα, ρίζες, καρπούς στον αποχυμωτή. Παίρνουμε και πίνουμε το χυμό τους αμέσως μετά την παρασκευή, γιατί αλλιώς χάνει τα θρεπτικά συστατικά του.

Σιρόπια

Χρησιμοποιούμε το εκχύλισμα ή το χυμό του φυτού. Διαλύουμε σε ζεστό νερό διπλάσια ποσότητα ζάχαρης, το βράζουμε και προσθέτουμε το χυμό ή το εκχύλισμα του βοτάνου.

Κομπρέσες

Βουτάμε ένα κομμάτι ύφασμα ή βαμβάκι σε έγχυμα, αφέψημα ή βάμμα του θεραπευτικού φυτού και το ακουμπάμε εξωτερικά στην επιφάνεια του σώματος όπου υπάρχει το πρόβλημα για 5 ως 15 λεπτά, ανάλογα με τις οδηγίες.

Κατάπλασμα

Τοποθετούμε το φυτό κατευθείαν πάνω στο δέρμα και το δένουμε με ύφασμα. Ο χρόνος είναι ανάλογος με τις ιδιότητες του φυτού. Αν ερεθίζει το δέρμα, δεν το τοποθετούμε κατευθείαν αλλά μέσα σε βαμβακερό ύφασμα και το αφήνουμε για λίγο. Καλό είναι το κατάπλασμα να είναι ζεστό αλλά όχι καυτό. Γι' αυτό το σκεπάζουμε με μάλλινο ύφασμα. Μπορούμε πρώτα να μαλακώσουμε τα βότανα στον ατμό.

Λουτρό

Μουλιάζουμε τα βότανα (6-8 λίτρα, δηλαδή έναν κουβά φρέσκα βότανα ή 200 γρ. αποξηραμένα) σε κρύο νερό. Το πρωί τα ζεσταίνουμε, τα στραγγίζουμε και προσθέτουμε το υγρό στο νερό του μπάνιου. Μένουμε στο μπάνιο 20 λεπτά. Η περιοχή της καρδιάς πρέπει να είναι έξω από το νερό.

Ένας άλλος τρόπος είναι να βράσουμε το βότανο 15-20 λεπτά, να το σουρώσουμε και να ρίξουμε το αφέψημα στο νερό του μπάνιου. Τέλος, μπορούμε να τοποθετήσουμε το βότανο σε ένα σακουλάκι από λεπτό ύφασμα και να το βάλουμε ή κάτω από τη βρύση του ζεστού νερού όταν γεμίζουμε την μπανιέρα ή μέσα στο ζεστό νερό του μπάνιου.

Μετά το μπάνιο τυλιγόμαστε με μπουρνούζι ή ζεστό ρούχο και ξαπλώνουμε μισή ώρα για να ιδρώσουμε. Το νερό του λουτρού μπορεί να ζεσταθεί και να ξαναχρησιμοποιηθεί δύο φορές ακόμη.

Ημίλουτρο

Ακολουθούμε την ίδια διαδικασία όπως και στο πλήρες λουτρό, με τη μισή ποσότητα βοτάνων. Το νερό του ημίλουτρου πρέπει να καλύπτει την περιοχή των νεφρών.

Αλοιφή

Ζεσταίνουμε μισό κιλό ζωικό λίπος και προσθέτουμε τέσσερις χούφτες ψιλοκομμένα βότανα. Τα ανακατεύουμε λίγο, όσο είναι ζεστό το λίπος, να σοταριστούν (τσιγαριστούν). Αποσύρουμε από τη φωτιά, σκεπάζουμε και αφήνουμε το μείγμα όλη τη νύχτα να κρυώσει. Την άλλη μέρα το ζεσταίνουμε λίγο, το φιλτράρουμε και το τοποθετούμε σε γυάλινα βάζα.

Λάδι

Γεμίζουμε αραιά ένα γυάλινο δοχείο με τα κατάλληλα βότανα και ρίχνουμε μέσα ελαιόλαδο ψυχρής έκθλιψης, μέχρι να υπερκαλύψει τα βότανα κατά δύο δάχτυλα. Αφήνουμε το δοχείο στον ήλιο ή κοντά σε θερμαντικό σώμα για 14 μέρες.

Σκόνη

Κοπανίζουμε το αποξηραμένο βότανο μέχρι να γίνει σκόνη. Τη χρησιμοποιούμε σύμφωνα με τις οδηγίες που δίνονται για κάθε βότανο.