Ο δάκος της ελιάς (Bactrocera oleae, Diptera: Tephritidae) θεωρείται το καταστρεπτικότερο έντομο της ελαιοκομίας επειδή προξενεί μεγάλες ζημιές, τόσο ποσοτικές, όσο και ποιοτικές. Η πάγια τακτική που ακολουθείται για την καταπολέμηση του δάκου αφορά σε ψεκασμούς με χημικά φυτοπροστατευτικά προϊόντα. Στο παρόν άρθρο αξιολογείται η δυνατότητα αντιμετώπισης του δάκου με παγίδες διαφόρων τύπων: χρωματικές, σχηματικές και συνδυασμός αυτών με τροφικά ελκυστικά.

Αναφορικά με τις παγίδες χρώματος, το κίτρινο χρώμα ελκύει περισσότερο τους αρσενικούς δάκους, ενώ το πράσινο τους θηλυκούς. Επίσης, το σφαιρικό και το ορθογώνιο είναι τα δύο σχήματα που ελκύουν περισσότερο τους δάκους σε σχέση με άλλα γεωμετρικά σχήματα που δοκιμάστηκαν. Η αποτελεσματικότητα βελτιώνεται δραματικά όταν το χρώμα και σχήμα μιας παγίδας συνδυάζεται με κάποιο ελκυστικό τροφής, όπως υδρολυμένη πρωτεΐνη ή αμμωνία. Τα καλύτερα αποτελέσματα για τις συνθήκες της Μεσογείου επιτυγχάνονται με τις παγίδες ECO-TRAP και ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ, οι οποίες συνδυάζουν μια πράσινη, ορθογώνια παγίδα με τα κατάλληλα τροφικά ελκυστικά και το εντομοκτόνο επαφής δελταμεθρίνη.

1.    Εισαγωγή

Ο δάκος της ελιάς (Bactrocera oleae, Diptera: Tephritidae) θεωρείται το καταστρεπτικότερο έντομο της ελαιοκομίας (εικόνα 1). Προξενεί μεγάλες οικονομικές ζημιές που κυμαίνονται από 20% έως 50% της συνολικής παραγωγής στις ελαιοπαραγωγικές περιοχές της Μεσογείου. Το έντομο προσβάλλει τους καρπούς και εκτός από τις απώλειες που προκαλεί με την πρώιμη καρπόπτωση, ζημιώνει την παραγωγή γιατί κατατρώγει τη σάρκα και υποβαθμίζει την ποιότητα του ελαιολάδου. Οι ζημιές σε ελαιόκαρπο που προορίζεται για κονσερβοποίηση μπορεί να είναι σοβαρές. Αλλά κυρίως οι ζημιές του ελαιόκαρπου μπορεί να έχουν επιπτώσεις στην ποιότητα και ποσότητα του παραγόμενου λαδιού.

 
Εικόνα 1. Ακμαίο του δάκου.

Το έντομο πολλαπλασιάζεται ταχύτατα λόγω της μεγάλης γονιμότητας των θηλυκών και δίνει πολλές γενιές το χρόνο (3 έως 6). Διαχειμάζει στο στάδιο της νύμφης στο έδαφος και ως προνύμφη ή ακμαίο σε καρπούς που παραμένουν το χειμώνα στα δέντρα της ελιάς. Έντονες εστίες προσβολής δάκου παραμένουν οι περιοχές όπου υπάρχουν αγριελιές καθώς και ποικιλίες που η συγκομιδή του καρπού συνεχίζεται μετά τα Χριστούγεννα ως την Άνοιξη (Λιανολιά, Κερκύρας, Χονδρολιά Κρήτης κ.ά.).
Το γονιμοποιημένο θηλυκό γεννά και εναποθέτει τα αυγά του στους καρπούς της νέας σοδειάς μετά τη σκλήρυνση του πυρήνα (Αύγουστος), συνήθως ένα ανά καρπό. Το νύγμα του θηλυκού πάνω στον καρό είναι χαρακτηριστικό (εικόνα 2). Κάθε θηλυκός δάκος γεννά κατά μέσο όρο 150 αυγά. Οι προνύμφες, που προέρχονται από την εκκόλαψη των αυγών, ανοίγουν στοές και κατατρώγουν τη σάρκα του καρπού, (εικόνα 3), που πέφτει πριν ολοκληρωθεί η ελαιογένεση και η ωρίμανσή του. Κάθε προνύμφη περνά από το στάδιο της πλαγγώνας και μεταμορφώνεται σε ακμαίο έντομο. Την προσβολή του καρπού από το δάκο ακολουθεί δευτερογενής προσβολή από μύκητες (Macrophoma sp.) που προκαλούν τη γνωστή «ξεροβούλα» της ελιάς και υποβαθμίζει την ποιότητα του καρπού, ιδιαίτερα στις βρώσιμες ελιές. Υποβαθμισμένη είναι επίσης και η ποιότητα του λαδιού (μεγάλη οξύτητα) που παράγεται από λαδολιές με προσβολή δάκου.

 
Εικόνα 2. Νύγματα δάκου σε ελιές.                                   Εικόνα    3.    Προσβολή    σε    καρπό.

Η καταπολέμηση του δάκου στηρίζεται στη χρήση διαφόρων εντομοκτόνων και γίνεται, είτε προληπτικά με πρωτεϊνούχα δολωματικά ραντίσματα που περιέχουν ένα εντομοκτόνο (οργανοφωσφορικό), είτε με καθολικό θεραπευτικό ράντισμα με πλήρη κάλυψη των ελαιοδέντρων με το κατάλληλο εντομοκτόνο (οργανοφωσφορικά). Με τα προληπτικά ραντίσματα επιδιώκεται να θανατωθούν τα ενήλικα πριν αποθέσουν τα αυγά τους στον καρπό, ενώ με τα θεραπευτικά ραντίσματα επιδιώκεται η θανάτωση των προνυμφών που ήδη βρίσκονται μέσα στη σάρκα. Οι ψεκασμοί γίνονται με τα κατάλληλα εντομοκτόνα, σε συνδυασμό με διάφορες προσελκυστικές ουσίες και επαναλαμβάνονται ανάλογα με τον πληθυσμό των ακμαίων που εκτιμάται με σύλληψή τους σε δίκτυο δακοπαγίδων. Οι ψεκασμοί γίνονται με τη φροντίδα του κράτους που έχει συγκροτήσει ειδική υπηρεσία σε κάθε περιοχή (ελαιοταμεία). Ψεκασμοί γίνονται και από μεμονομένους παραγωγούς. Κατά την περίοδο συγκομιδής αποφεύγονται οι ψεκασμοί με λιποδιαλυτά εντομοκτόνα που αφήνουν τοξικά υπολείμματα στο λάδι. Για τις βρώσιμες ελιές, που πρέπει να είναι απαλλαγμένες από δακοπροσβολή, η μόνη μέθοδος που δίνει καλά αποτελέσματα είναι τα πρωτεϊνούχα δολώματα. Προσπάθειες που έγιναν με τη μέθοδο του στείρου αρσενικού δεν απέδωσαν, ενώ σε πειραματικό στάδιο βρίσκεται η βιολογική καταπολέμηση με τη χρήση παρασίτων του δάκου.

Σήμερα, οι σύγχρονες απαιτήσεις των καταναλωτών, αλλά και οι αυστηρές οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την παραγωγή προϊόντων χωρίς υπολείμματα χημικών φυτοπροστατευτικών προϊόντων, οδηγούν στη χρήση βιολογικών μεθόδων καταπολέμησης του δάκου, με απαραίτητη προϋπόθεση τη μη χρήση χημικών ουσιών. Έτσι, τη σκυτάλη από τις χημικές ουσίες δείχνουν ότι παίρνουν οι δακοπαγίδες, οι οποίες έχουν στόχο τη μαζική παγίδευση του εντόμου. Υπάρχουν πολλοί τύποι παγίδων που έχουν ανακαλυφθεί και κυκλοφορούν ήδη στην αγορά, άλλες αρκετά και άλλες λιγότερο αποτελεσματικές.

Θα επιχειρήσουμε να αναλύσουμε στην συνέχεια κατά πόσο θα μπορούσε να είναι αποτελεσματικός ο συνδυασμός των χρωματικών και σχηματικών παγίδων με ελκυστικά τροφής για την παγίδευση του δάκου της ελιάς.

2.    Χρωματικές παγίδες

Οι χρωματικές παγίδες αρχικά (από το 1954) χρησιμοποιήθηκαν για την παρακολούθηση πληθυσμών σε είδη του Rhagoletis και μετά για έλεγχο του Rhagoletis cerasi και Rhagoletis pomonella. Για το δάκο, το 1973 οι Girolami & Cavaloro κατέληξαν ότι οι κίτρινες φθορίζουσες παγίδες ήταν πιο ελκυστικές από άλλα χρώματα (εικόνα 4).

 Εικόνα 4. Κίτρινη κολλητική παγίδα σε ελιά.

Από μελέτες που πραγματοποιήθηκαν (Prokopy et al, 1975), δοκιμάστηκαν πολλά διαφορετικά χρώματα και υλικά για να διαπιστωθεί ποια από αυτά προσελκύουν περισσότερο το δάκο. Τα υλικά που ελέγχθηκαν ήταν: φωτεινού, μεσαίου και βαθύ πορτοκαλί, πράσινο, γκρί, κόκκινο, μπλε, μαύρο, λευκό, αλουμινόχαρτο, μικρές, μεσαίες ή σκληρές αποχρώσεις του κίτρινου, καθαρό πλεξιγκλάς και την κορυφή ή την κατώτατη επιφάνεια των φύλλων της ελιάς που είναι κολλημένα στα ορθογώνια. Κατέληξαν ότι οι δάκοι απαντούν στο κίτρινο σαν θετική προσέλκυση, πρωτίστως στην απόχρωση και όχι στην ένταση του κίτρινου. Επίσης, ανακαλύφθηκε ότι οι δάκοι είναι ιδιαίτερα ελκυόμενοι από αυτές τις κιτρινωπές αποχρώσεις που έχουν ενσωματωμένες τις συνδυασμένες ιδιότητες του υψηλότερου ποσού φωτεινής αντανάκλασης ανάμεσα σε 520-580nm.

Μία άλλη μελέτη που πραγματοποιήθηκε (Economopoulos, 1977) έδειξε ότι ο ενήλικος πληθυσμός του δάκου, όπως μετρήθηκε από παγίδες Mc Phail με δόλωμα πρωτεΐνης, ήταν πολύ μεγαλύτερος στους ελαιώνες που δεν είχαν ληφθεί μέτρα φυτοπροστασίας απ’ ότι στους ελαιώνες που είχαν τοποθετηθεί κίτρινες παγίδες. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα αρσενικά ίσως ελκύονταν περισσότερο από τις κίτρινες παγίδες απ’ότι τα θηλυκά. Οι θηλυκοί δάκοι έδειξαν προτίμηση στις παγίδες φύλλων πλαστικού και βαθυπράσινου χρώματος. Επίσης, όταν το ελκυστικό στις παγίδες Mc Phail ήταν 2% θειική αμμωνία ή μόνο νερό, η προσθήκη φθοριζόμενου κίτρινου χρώματος απέφερε περισσότερες συλλήψεις.

Όμως, αξίζει να σημειωθεί σαν αρνητικό στοιχείο γενικότερα για τις χρωματικές παγίδες, αλλά ειδικότερα για τις κίτρινες παγίδες ότι έλκουν ωφέλιμα, κυρίως παρασιτοειδή και αρπακτικά κοκκοειδών της ελιάς (Nekenschwander, 1982).

3.    Σχηματικές παγίδες

Στα φυτοφάγα ημερόβια έντομα, τα οπτικά ερεθίσματα ίσως παίζουν σημαντικό ρόλο στην τοποθεσία των φυτών στα οποία θα εγκατασταθούν και στους ουσιαστικούς πόρους που θα βρουν όπως, το φαγητό, το ζευγάρωμα και ο τόπος εναπόθεσης των αυγών τους. Αυτό είναι ιδιαίτερα αληθές και για τα καρποφάγα έντομα της οικογένειας Tephritidae όπως το δάκο. Τα σφαιρικά αντικείμενα τα οποία μοιάζουν με τους καρπούς της ελιάς είναι ελκυστικά για ένα μεγάλο αριθμό δάκων, με αποτέλεσμα, οι σφαίρες, συνοδευόμενες από ελκυστικές ουσίες, να έχουν βρει εφαρμογή στον έλεγχο και την παρακολούθηση ορισμένων ειδών εντόμων.

Σε πείραμα που πραγματοποιήθηκε (Prokopy & Haniotakis, 1976), βρέθηκε ότι οι μαύρες σφαίρες διαμέτρου 2,5 cm ήταν περισσότερο ελκυστικές από τα μαύρα ορθογώνια της ίδιας επιφάνειας, και ότι οι μαύρες σφαίρες διαμέτρου 7,5 cm ήταν περισσότερο ελκυστικές από τις μικρότερης διαμέτρου σφαίρες (εικόνα 5). Οι κίτρινες, οι κόκκινες, οι πορτοκαλί και οι μαύρες σφαίρες παγίδευσαν σημαντικά περισσότερους αρσενικούς δάκους απ’ ότι οι πράσινες σφαίρες, ενώ οι μπλε και οι λευκές σφαίρες παγίδευσαν τους μικρότερους αριθμούς δάκων. Οι κόκκινες, οι πορτοκαλί και οι μαύρες σφαίρες παγίδευσαν σημαντικά περισσότερους θηλυκούς δάκους απ’ότι οι πράσινες και οι κίτρινες, ενώ πάλι οι μπλε και οι λευκές σφαίρες παγίδευσαν τους μικρότερους αριθμούς δάκων. Οι πράσινες και οι μπλε σφαίρες συνέλαβαν παρόμοια νούμερα αρσενικών και θηλυκών δάκων, ενώ τα λιγότερο αποτελεσματικά νούμερα εδώσαν οι μπλε και οι λευκές σφαίρες και για τα δύο φύλα.

 
Εικόνα 5. Σφαιρική σχηματική παγίδα.

Η υψηλή ελκυστικότητα των μαύρων σφαιρών, οι οποίες είναι οι λιγότερο φωτεινές και αντανακλαστικές σε όλη τη φασματική περιοχή που εξετάστηκε, μπορεί να οφείλεται σε ορισμένες μεταβλητές που δεν αξιολογήθηκαν, όπως είναι η αντίθεσή τους με το φόντο και η χρωματική τους ομοιότητα με τις ώριμες ελιές. Αντιθέτως, η χαμηλή ελκυστικότητα των λευκών σφαιρών, οι οποίες είναι φωτεινότερες, μπορεί να οφείλεται στην υψηλή αντανακλαστικότητά τους μέσα στην αποκρουστική για το δάκο ζώνη των 400-500nm. Αυτή η μελέτη δείχνει ξεκάθαρα ότι το χρώμα έχει έντονες επιπτώσεις στην προσγείωση και των δύο φύλων του Bactrocera oleae στις σφαίρες, αν και παρέχει μόνο τις δοκιμαστικές ενδείξεις σχετικά με τον τρόπο διάκρισης του χρώματος και το κίνητρο των ανταποκρινόμενων δάκων. Οι κόκκινες σφαίρες, ιδιαίτερα, συλλαμβάνουν σχεδόν τρεις φόρες περισσότερα θηλυκά από το ευρέως χρησιμοποιούμενο δόλωμα θειικής αμμωνίας που εφαρμόζεται στις παγίδες Mc Phail.

Η στατιστική συνιστά αυστηρά ότι τα καρποφάγα έντομα της οικογένειας Tephritidae επιλέγουν καρπούς-ξενιστές πρωτίστως με βάση το σχήμα και το μέγεθος του καρπού και σε μικρότερο βαθμό με βάση τις χρωματικές του ιδιότητες, με τα κυρτά αντικείμενα (όπως οι σφαίρες) να προτιμώνται από άλλα σχήματα. Για το Bactrocera oleae ιδιαίτερα, αναφέρθηκε ότι ανάμεσα σε αντικείμενα με συγκρίσιμη περιοχή επιφάνειας, οι σφαίρες και τα σχήματα που μοιάζουν με καρπό ελιάς ήταν τα πιο ελκυστικά.

4.    Συνδυασμοί με ελκυστικά τροφής

Οι παγίδες χρώματος έχουν μικρή ελκυστικότητα και για το λόγο αυτό χρειάζεται υψηλή πυκνότητα παγίδων για τον αποδεκτό έλεγχο. Αυτό κάνει τη μέθοδο μη πρακτική για την πλειοψηφία των εφαρμογών και επιβλαβή για τα ωφέλιμα έντομα. Κατά συνέπεια, επιδιώχθηκε αύξηση της αποτελεσματικότητα της παγίδας με συνδυασμούς με ελκυστικό, π.χ. συνδυασμός οπτικών και οσμηρών ελκυστικών. Όμως, κατά την εφαρμογή αυτών των συνδυασμών (π.χ. κολλητικές κίτρινες παγίδες σε συνδυασμό με τροφικά ελκυστικά), παρουσιάστηκε το πρόβλημα ότι γέμιζε η επιφάνεια της παγίδας με έντομα και δεν χωρούσε περισσότερα, με αποτέλεσμα να μη λειτουργεί η παγίδα μετά από λίγες μέρες αν δεν αλλαχθεί ή δεν καθαριστεί. Μια εναλλακτική μέθοδος αντί του καθαρισμού ή αντικατάστασης των παγίδων είναι η χρήση μακράς διάρκειας εντομοκτόνου πάνω στην επιφάνεια της παγίδας αντί για κολλώδες υλικό, κι επομένως, με αυτόν τον τρόπο, η επιφάνεια της παγίδας είναι καθαρή και συνεχώς υψηλής αποτελεσματικότητας (Economopoulos et al., 1986). Η μέθοδος αυτή έχει μπει για τα καλά τα τελευταία χρόνια στη βιολογική καταπολέμηση του δάκου και έχει εξαιρετικά αποτελέσματα σαν μέσο μαζικής παγίδευσης.

Στην ελληνική αγορά κυκλοφορούν δύο παγίδες οι οποίες έχουν πάρει έγκριση για τη χρήση τους στη βιολογική γεωργία, ενώ παράλληλα αποτελούν πραγματικά αυτοδύναμη μέθοδο δακοπροστασίας. Αυτές είναι η ECO-TRAP της ΒΙΟΡΥΛ και η ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ της Ε.Θ. Φιτσάκης.

Εικόνα 6.  ECO-TRAP σε ελιά.

•    Η ECO-TRAP (εικόνα 6) της ΒΙΟΡΥΛ αποτελείται από έναν πράσινο φάκελο 15x20 cm του οποίου η εξωτερική επιφάνεια φέρει σε ομοιόμορφη κατανομή δελταμεθρίνη, που δρα ως εντομοκτόνο επαφής και στο εσωτερικό του φακέλου ανθρακικό αμμώνιο που δρα ως ελκυστικό τροφής. Επίσης υπάρχει και ένας εξατμιστήρας φερομόνης. Η παγίδα είναι αποτελεσματική για 6 μήνες.

•    Η ΔΑΚΟ-ΦΑΚΑ της Ε.Θ. Φιτσάκης, αποτελείται από έναν πράσινο φάκελο του οποίου η εξωτερική επιφάνεια φέρει σε ομοιόμορφη κατανομή δελταμεθρίνη, που δρα ως εντομοκτόνο επαφής. Ο φάκελος χωρίζεται στη μέση σε δύο διαμερίσματα, όπου στο ένα υπάρχει ελκυστικό τροφής σε υγρή μορφή (ειδικής σύνθεσης πρωτεϊνούχο Gel) και στο άλλο υπάρχει επίσης ελκυστικό τροφής, αλλά σε στερεή μορφή (αμμωνία). Κάνοντας μία μικρή τρύπα στο κάθε διαμέρισμα του φακέλου πετυχαίνουμε βραδεία εξάτμιση των ελκυστικών κι έτσι η παγίδα είναι αποτελεσματική για 6 μήνες.

Όπως προαναφέρθηκε, αυτοί οι δύο τύποι παγίδων μπορούν να αποτελέσουν από μόνες τους αυτοδύναμη μέθοδο φυτοπροστασίας. Σε αντίθεση, δηλαδή, με άλλες καλλιέργειες στις οποίες είναι σχεδόν ακατόρθωτο να συμβεί κάτι τέτοιο, στην καλλιέργεια της ελιάς, η καταπολέμηση του δάκου μπορεί να γίνει αποκλειστικά και μόνο με τη χρήση μίας εκ των δύο παγίδων αυτών και μάλιστα με πολύ θεαματικά αποτελέσματα, χωρίς να χρειαστεί ουδεμία επέμβαση με χημικά φυτοπροστατευτικά προϊόντα. Έτσι, η χρήση των παγίδων αποδεικνύεται επαναστατική για τον παραγωγό, τον καταναλωτή και το περιβάλλον επειδή: α) ο παραγωγός αποφεύγει το εργατικό και υλικό κόστος των ψεκασμών που σε σχέση με το κόστος των παγίδων είναι διπλάσιο έως τριπλάσιο, β) ο καταναλωτής απολαμβάνει ελαιόλαδο ή βρώσιμες ελιές που δεν έχουν καθόλου χημικά υπολείμματα, άρα είναι υγιεινά και γ) το περιβάλλον δεν επιβαρύνεται με χημικά υπολείμματα, ενώ δεν σκοτώνονται οι ωφέλιμοι οργανισμοί και δε διαταράσσεται η ισορροπία του οικοσυστήματος. 

5.    Συμπεράσματα

Αναφορικά με τις παγίδες χρώματος, το κίτρινο χρώμα ελκύει περισσότερο τους αρσενικούς δάκους, ενώ το πράσινο τους θηλυκούς. Επίσης, το σφαιρικό και το ορθογώνιο είναι τα δύο σχήματα που ελκύουν περισσότερο τους δάκους σε σχέση με άλλα γεωμετρικά σχήματα που δοκιμάστηκαν. Η αποτελεσματικότητα βελτιώνεται δραματικά όταν το χρώμα και σχήμα μιας παγίδας συνδυάζεται με κάποιο ελκυστικό τροφής, όπως υδρολυμένη πρωτεΐνη ή αμμωνία. Τα καλύτερα αποτελέσματα για τις συνθήκες της Μεσογείου επιτυγχάνονται με τις παγίδες ECO-TRAP και ΔΑΚΟ¬ΦΑΚΑ, οι οποίες συνδυάζουν μια πράσινη, ορθογώνια παγίδα με τα κατάλληλα τροφικά ελκυστικά και το εντομοκτόνο επαφής δελταμεθρίνη.

Εμμανουήλ Ροδανάκης - Τμήμα Φυτικής Παραγωγής, Σχολή Τεχνολογίας Γεωπονίας, Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης και Ελευθέριος Αλυσσανδράκης - Εργαστήριο Γεωργικής Εντομολογίας & Φαρμακολογίας, Τμήμα Φυτικής Παραγωγής, Σχολή Τεχνολογίας Γεωπονίας, Α.Τ.Ε.Ι. Κρήτης

Βιβλιογραφία
Broumas T. and Haniotakis G.E. 1994. Comparative field studies of various traps and attractants of the olive fruit fly Bactrocera oleae. Entomol. Exp. Appl., 73:145-150 Economopoulos A.P. 1977. Controlling Dacus oleae by fluorescent yellow traps.
Entomol. Exp. Appl., 22:183-190.
Economopoulos A.P., Raptis A., Stavropoulou-Delivoria A. and Papadopoulos A. 1986. Control of Dacus oleae by yellow sticky traps combined with ammonium acetate slow-release dispensers. Entomol. Exp. Appl., 41:11-16.
Katsoyannos B.I. and Koulousis N.A. 2001. Captures of the olive fruit fly Bactrocera oleae on spheres of different colours. Entomol. Exp. Appl., 100:165-172 Prokopy R.J.,Economopoulos A.P. and McFadden M.W.,1975. Attraction of wild and laboratory-cultured Dacus oleae flies to small rectangles of different hues,shades and tints. Entomol. Exp. Appl., 18:141-152.
Σφακιωτάκης Ε.Μ. 1993. Μαθήματα Ελαιοκομίας, Εκδόσεις Typo Man, Θεσσαλονίκη.