Το χειμώνα, που όλα ξεραίνονται, τα αειθαλή είναι εκδηλώσεις της συνέχειας της ζωής στο φυτικό βασίλειο και θεωρείται πιθανό να χρησιμοποιήθηκαν στο πέρασμα των αιώνων με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ως τελετουργικό μέσο επαφής με το πνεύμα της βλάστησης, της γονιμότητας και της αναγέννησης. Σε αυτά τα πλαίσια, φυτά όπως το γκι, το ου ή ο κισσός που όχι μόνο παρέμεναν πράσινα, αλλά καρποφορούσαν το χειμώνα φαίνεται να είχαν ιδιαίτερη σημασία.

Πριν πάμε στα φυτά, όμως, ας αναφέρουμε ένα κοινό έθιμο σε πολλά σημεία της Ευρώπης (Αγγλία, Γαλλία, σε κάποιες σλαβικές περιοχές, σε περιοχές της Ιταλίας, της Γερμανίας, της Σκανδιναβίας αλλά και σε περιοχές της Ελλάδας), που κι αυτό με τη βλάστηση πιθανολογείται ότι σχετίζεται. Μιλάμε για την τελετουργία ενός ξύλου που καίει στην εστία του σπιτιού κατά τη διάρκεια του 12ημερου των γιορτών και θεωρείται ότι έχει εξέχουσα θέση κατά την εορταστική περίοδο (Yule log στην Ευρώπη, Χριστόξυλο εδώ). Τα έθιμα αυτά, θεωρείται πιθανό να προέρχονται από παλαιότερες πρακτικές, με το ξύλο να ερμηνεύεται ως ενσάρκωση του πνεύματος της βλάστησης και τη φωτιά που το καίει ως σύμβολο του ήλιου – στόχος να διασφαλιστεί η ανάκαμψη και η ευεργετική επίδραση του ήλιου το ερχόμενο έτος. Άλλες ερμηνείες συνδέουν το κάψιμο του ξύλου με απόδοση φόρου τιμής στους προγόνους της οικογένειας.

Χριστουγεννιάτικο δέντρο (Picea abies)

Πηγαίνοντας στα φυτά, να ξεκινήσουμε με το βασιλιά… Το Χριστουγεννιάτικο δέντρο. Θεωρείται ότι το πρώτο χριστουγεννιάτικο δέντρο εμφανίστηκε στη Γερμανία, με την πρώτη αναφορά να γίνεται σε γραπτό κείμενο του 1605, από ανώνυμο κάτοικο του Στρασβούργου, ο οποίος περιγράφει έλατα στολισμένα με λουλούδια, μήλα και γλυκά μέσα σε σπίτια. Το 18ο αιώνα οι αναφορές στο Χιστουγεννιάτικο δέντρο είναι πολυάριθμες ενώ το 19ο αιώνα είναι πλέον κοινό σε όλη τη Γερμανία και έχει αρχίσει να εμφανίζεται και στην υπόλοιπη Ευρώπη (Αγγλία, Δανία, Νορβηγία, Σουηδία, Ελβετία, Αυστρία, Ιταλία, ισπανία). Άλλες πηγές αναφέρουν ότι το πρώτο Χριστουγεννιάτικο δέντρο στολίστηκε στη Λιβονια (σημερινή Εσθονία – Λετονία) το 15ο αιώνα.

Σε σχέση με την προέλευση του εθίμου υπάρχει η άποψη ότι συνδέεται με το ρωμαϊκό εορτασμό των καλένδων του Ιανουαρίου κατά τον οποίο ήταν διαδεδομένος σε όλη την αυτοκρατορία ο στολισμός των σπιτιών με αειθαλή (συχνά δάφνες), ή και την δημοφιλή αντίληψη ότι την παραμονή των Χριστουγέννων οι μηλιές και άλλα δέντρα άνθιζαν και καρποφορούσαν. Θεωρείται πιθανό, επίσης, το έθιμο του Χριστουγεννιάτικου δέντρου να προέρχεται από ιερά δέντρα ή κλαδιά που πιθανώς στολίζονταν στις γιορτές για την έναρξη του χειμώνα στα Τευτονικά φύλλα και τα οποία συνδέονται με αρχαία τελετουργικά σε σχέση με το πνεύμα της βλάστησης και της καρποφορίας - άμεσα συνδεδεμένα με τις ανάγκες του ανθρώπου.

Και σήμερα, βέβαια, το έλατο των Χριστουγέννων, δεν είναι πάντα έλατο. Διάφορα αειθαλή κωνοφόρα στολίζονται για τα Χριστούγεννα σε όλο τον κόσμο (συνήθως έλατα, ερυθρελάτες και πεύκα), ενώ στην Ελλάδα αυτό που πωλείται ως κομμένο «έλατο» για τα Χριστούγεννα είναι συνήθως ερυθρελάτη: Picea abies.

Γκι – Ιξος (Viscum album)
Το γκι σχετίζεται έντονα τόσο με Τευτονικούς μύθους όσο και με Κέλτικα τελετουργικά. Με γκι δολοφονήθηκε κατά το μύθο από τον αδερφό του ο θεός Baldr, παρά τις προσπάθειες της μητέρας του να τον σώσει, βάζοντας όλα τα έμψυχα και άψυχα να ορκιστούν ότι δε θα τον πείραζαν, εκτός από το γκι που φαινόταν πολύ νεαρό για να του ζητηθεί όρκος.

Σημαντικό ρόλο έπαιζε στις τελετουργίες των Δρυίδων. Αναφέρεται (από τον Πλίνειο) ότι ο Δρυίδης ανέβαινε στην ιερή βελανιδιά για να κόψει με χρυσό δρεπάνι το γκι που μεγάλωνε σε αυτήν (το γκι είναι ημιπαρασιτικό επίφυτο). Όταν το γκι έπεφτε από το δέντρο, δύο ταύροι θυσιάζονταν. Οι Κέλτες θεωρούσαν το γκι ως αντίδοτο ενάντια στο δηλητήριο, ενώ πίστευαν ότι έφερνε τη γονιμότητα στα στείρα ζώα. Θεωρούσαν, επίσης, ότι γιατρεύει όλες τις ασθένειες και διώχνει την κακοτυχία.

Δεν είναι γνωστή η προέλευση του αγγλικού εθίμου του φιλιού κάτω από το γκι…  Φαίνεται, πάντως, να σχετίζεται με τη σχέση των φύλων και το πνεύμα της γονιμότητας που ενσαρκώνεται στο ιερό κλαδί. Ένα ανάλογο έθιμο υπάρχει σε περιοχές της Αυστρίας την παραμονή της πρωτοχρονιάς. Στο κέντρο του δωματίου είναι κρεμασμένο κλαδί από πεύκο, και σε μια σκοτεινή γωνία κρύβεται μια μορφή που φοράει μάσκα και είναι γνωστή ως Συλβέστερ. Είναι άσχημος και φέρει στεφάνι από γκι. Αν περάσει κορίτσι κάτω από το κρεμασμένο κλαδί πετάγεται ο Συλβέστερ και της δίνει ένα «άγριο»φιλί. Ο Συλβέστερ διώχνεται τα μεσάνυχτα ως εκπρόσωπος του παλιού χρόνου που φεύγει.

Αλλά πέρα από το μύθο και την ιστορία, το γκι (Viscum album) έχει κι άλλα ενδιαφέροντα:
- Ημιπαρασιτικό επίφυτο με θαμνώδη ανάπτυξη, ανήκει στην οικογένεια Santalaceae και κατάγεται από την Ευρώπη. Αναπτύσσεται πάνω σε φυτά ξενιστές, διεισδύοντας στα κλαδιά του ξενιστή, λαμβάνοντας έτσι μέρος των συστατικών που χρειάζεται (νερό και ανόργανα άλατα) από το φυτό πάνω στο οποίο παρασιτεί. Τις οργανικές ουσίες που χρειάζεται τις παράγει μόνο του διότι μπορεί να φωτοσυνθέτει.
- Πρώτες καταγεγραμμένες αναφορές στο φυτό οφείλονται στο Θεόφραστο, ο οποίος θεωρείται από τους θεμελιωτές της βοτανικής και περιγράφει με αρκετή λεπτομέρεια το φυτό.
- Ο Πλίνιος αναφέρει ότι το φυτό διασπείρεται από τα πουλιά, τα οποία τρώνε τους σπόρους, που αφού περάσουν από τον πεπτικό σωλήνα του πουλιού, αποβάλλονται και κολλούν σε κλαδιά άλλων δέντρων για να φυτρώσουν. Σήμερα, η παρατήρηση αυτή δε θεωρείται ακριβής.
- Το φυτό παρουσιάζει αρνητικό φωτοτροπισμό κατά τα πρώτα στάδια της βλάστησής του. Μετά τη φύτρωση, η υποκοτύλη επιμηκύνεται και λόγω του αρνητικού φωτοτροπισμού γυρίζει προς το κλαδί. Όταν το άκρο της έρχεται σε επαφή με το κλαδί δημιουργούνται ειδικοί σχηματισμοί (holdfast - haustorial disk) που επιτρέπουν στο φυτό τη διείσδυση εντός του ξύλου με τη χρήση τόσο ενζύμων που εκλύονται όσο και μηχανικών μέσων (άσκηση πίεσης). Αφού εγκατασταθεί στον ξενιστή, το φυτό αναπτύσσει βλαστούς και φύλλα, οι οποίοι δεν παρουσιάζουν αρνητικό φωτοτροπισμό, με αποτέλεσμα να κατευθύνονται προς τον ήλιο και να φωτοσυνθέτουν κανονικά.
- Το φυτό θεωρούνταν ότι έχει φαρμακευτικές ιδιότητες και έχει χρησιμοποιηθεί στην πρακτική ιατρική από αρκετούς λαούς. Σύγχρονες έρευνες δεν επιβεβαιώνουν την έκταση των ιδιοτήτων που αποδίδονταν στο φυτό, αν και αποδεικνύεται ότι τα αλκαλοειδή που περιέχει έχουν κάποια δράση σε παθήσεις του κυκλοφορικού. Θεωρείται επίσης ότι έχει βρογχοσπασμολυτικές και αποχρεμπτικές ιδιότητες.
- Παλιότερα, από τον καρπό του έπαιρναν μια κολλώδη ουσία για να φτιάξουν τις ξόβεργες για να πιάνουν πουλιά

Ου – holly (Ilex aquifolium)
Άλλο φυτο που έχει την τιμητική του τα Χριστούγεννα: Το ου, holly ή αρκουδοπούρναρο - Ilex aquifolium.
Κι αυτό έχει συνδεθεί με τα Χριστούγεννα εδώ και αιώνες. Σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, κλαδιά ου χρησιμοποιούνταν για το στολισμό εκκλησιών από το Μεσαίωνα, ενώ σε αγγλικά χριστουγεννιάτικα τραγούδια από το 15ο αιώνα καταγράφεται ανταγωνισμός μεταξύ του ου και του κισσού που θεωρείται ότι αναπαριστά τον ανταγωνισμό μεταξύ των δύο φύλων με το ου να είναι το ανδρικό και ο κισσός το γυναικείο φύλο.

Σε κάθε περίπτωση, θρύλοι και δοξασίες έχουν αναπτυχθεί σε σχέση με το ου – οι περισσότεροι πρόσφατοι, συνδέονται με το χριστιανικό κόσμο. Τα αγκαθωτά φύλλα του σε συνδυασμό με τους κόκκινους καρπούς του παραπέμπουν στο αίμα του Χρίστου και τα Πάθη. Ο θρύλος λέει, λοιπόν:

- ότι οι καρποί του ήταν πριν κίτρινοι και το κόκκινο χρώμα τους αντιπροσωπεύει τις σταγόνες από το αίμα του Χριστού από το αγκάθινο στεφάνι
- ότι το ξύλο του χρησιμοποιήθηκε για το σταυρό του Χριστού
- ότι οι καρποί του έγιναν κόκκινοι όταν ένας από τους αμνούς της Γέννησης πιάστηκε ένα τέτοιο θάμνο

Κατά τα άλλα, το Ilex aquifolium είναι μεγάλος αειθαλής θάμνος ή δέντρο, με καταγωγή από τη Μεσόγειο και τη Δυτική Ευρώπη. Ανήκει στην οικογένεια Aquifoliaceae και είναι διοίκο φυτό. Μέρη του φυτού είναι δηλητηριώδη, ενώ στο παρελθόν θεωρείτο ότι έχει φαρμακευτικές ιδιότητες.

Αλεξανδρινο - Poinsettia (Euphorbia pulcherrima)
Πρέπει να είναι το πιο εμπορικό φυτό των Χριστογέννων. Το βλέπεις παντού, σε όλα τα μεγέθη και τελευταία και σε πολλά χρώματα. Το Αλεξανδρινό είναι θάμνος ή μικρό δέντρο της οικογένειας Euphorbiaceae. Κατάγεται από το Μεξικό και καλλιεργούνταν ήδη από τους Αζτέκους, οι οποίοι θεωρούσαν το φυτό σύμβολο αγνότητας. Από τη γαλακτώδη ουσία που περιέχει παρασκεύαζαν αντιπυρετικό, ενώ χρησιμοποιούσαν τα βράκτια φύλλα για την παρασκευή βαφής.

Μετά την έλευση των Ευρωπαίων στην Αμερικανική ήπειρο, οι Φραγκισκανοί ξεκίνησαν να τη χρησιμοποιούν σε τελετές που πραγματοποιούνταν τα Χριστούγεννα. Ο θρύλος λέει ότι συνδέθηκε τόσο έντονα με τα Χριστούγεννα γιατί θεωρήθηκε ότι συμβολίζει το Αστέρι της Βηθλέεμ. Το φυτό εισήχθη στις ΗΠΑ από τον Joel Roberts Poinsett, πρέσβη των Ηνωμένων Πολιτειών στο Μεξικό τη δεκαετία του 1820. Ο Poinsett ενδιαφερόταν για τη βοτανική, πήρε μοσχεύματα από το φυτό, τα οποία καλλιέργησε με επιτυχία στη Ν. Καρολινα και έδωσε φυτά σε βοτανικούς κήπους και φίλους.

Η γαλακτώδης ουσία που περιέχει το φυτό μπορεί να προκαλέσει αλλεργικές αντιδράσεις, αλλά αντίθετα με ότι συχνά πιστεύεται το φυτό δεν είναι δηλητηριώδες.

Για να πάρουν τα βράκτια φύλλα το κόκκινο (συνήθως) χρώμα τους, πρέπει για περίπου 2,5 μήνες το φυτό να μη δέχεται φως για 12-15 ώρες (ιδανικά από τις 5 μ.μ. έως τις 8 π.μ.) . Αυτό μπορεί να επιτευχθεί τεχνητά ή και με καλλιέργεια σε εξωτερικό χώρο σε περιοχές που οι συνθήκες είναι ευνοϊκές.

Πηγή:http://www.plantsdb.gr